Артыкулы “Госці калядныя”: сімволіка традыцыйных персанажаў
2017-01-09Артыкулы, Навіны

“Госці калядныя”: сімволіка традыцыйных персанажаў

Выява: Міхал Андрыёлі, «Ваджэнне казы» ў панскім маёнтку. Заходняя Беларусь, 1876.

Ішлі-пашлі калядоўшчыкі,
Калядуючы, гуляючы…
Мы госці нечастыя.
Калядныя, угодныя…
А мы госці нячастыя,
У гадочку — адну ночку…
(з калядных спеваў)

У абрадавых тэкстах калядоўшчыкаў (каляднікаў) называюць “гасцямі з далёкага краю, з-пад самага Раю”, “ад Бога прысланымі”. Яны ўвасабляюць гасцей з таго свету, якія ў Крывыя (Святыя) вечары вандруюць па зямлі, нясуць людзям ад Бога долю і яе размяркоўваюць. Адорванне калядоўшчыкаў з’яўляецца неабходнай умовай атрымання сваёй долі (прынцып узаемаабмену). Калядныя персанажы прадстаўлены вобразамі міфалагічнымі, жывёльнымі (прыроднымі), этна-сацыяльнымі, якія ўвасабляюць ідэю “чужога свету”, што максімальна пашыраецца ў перыяд зімовага сонцастаяння (самыя кароткія дні і доўгія ночы).

ДЗЕД

Узначальвае гурт калядоўшчыкаў Дзед. Сама назва персанажа сведчыць, што ён увасабляе агульны вобраз продкаў, якія даглядаюць за сваімі нашчадкамі і прыходзяць у час вызначаных святаў. На Каляды на куццю таксама запрашалі памерлых дзядоў.

Вобраз старца, дзеда ў паданнях таксама мае Бог, які вандруе па зямлі, робіць парадак, вучыць і судзіць людзей. У калядных спевах згадваецца Бог на падворку гаспадара сядзібы (да якога прыйшлі калядоўшчыкі), які прыносіць дабрабыт і шчасце. Такім чынам, гуртом калядоўшчыкаў кіруе сімвалічнае ўвасабленне Бога і Продка.

Звычайна Дзед водзіць казу і, паводле некаторых калядных тэкстаў, прыносіць яе ў ахвяру: “…Пабойся, козачка, // Старога дзеда // З сівой барадой, // Ён табе згубя, // Шкуру злупя, // Дуду пашые…”.

Таксама разам з Дзедам часта ходзіць яго пара – Баба.

Абавязковым атрыбутам маскі Дзеда з’яўляецца доўгая барада, якая можа сімвалізаваць урадлівасць і багацце. Менавіта на Каляды рабілася варажба і магічныя дзеянні на будучы ўраджай. Узгадаем і назву апошняга снапа на полі – «Дзедава барада», «Богава барада».

БАБА

Сярод калядоўшчыкаў Баба з’яўляецца парай Дзеда, разам з якім уяўляецца ўвасабленнем продкаў. Як вядомы памінальныя дні “Дзяды”, так ёсць і памінальныя дні “Бабы”.

Дзед і Баба, калі прыходзілі да гаспадароў, рабілі розныя жарты з эратычнай афарбоўкай. Яны лаяліся, абдымаліся, цалаваліся, паказвалі розныя дзеянні (напрыклад, Баба задзірала спадніцу), валіліся на ложак, пасля чаго Баба нібыта станавілася цяжарнай (прывязвалі падушку). Дзед заляцаўся да дзяўчат, а Баба да хлопцаў. Гэтыя дзеянні ўвасабленняў продкаў павінны былі забяспечыць урадлівасць гаспадарскіх палеткаў і жывёл, а таксама забяспечыць шчаслівы шлюб, сексуальную сілу і нараджэнне дзяцей.

Як для стварэння вобраза Дзеда, так і для Бабы апраналіся ў розную старызну, якую не насілі, што падкрэслівала іх “тагасветнае” паходжанне.

КАЗА

Жывёльныя міфалагічныя персанажы сярод калядоўшчыкаў, перш за ўсё, прадстаўлены казой. Каза сімвалізуе ўрадлівасць, плоднасць, дабрабыт, прыбытак, багацце. Яна сімвалізуе смерць і адраджэнне прыроды, адпавядае вобразу боства, якое нараджаецца і памірае.

Казёл – рытуальная, ахвярная жывёла ў балтаў і славян. Невыпадкова ў калядных песнях прысутнічае матыў забойства/смерці казы.

З казой і Калядамі звязаны і некаторыя сюжэты беларускай астральнай міфалогіі. Каза – народная назва зоркі Capella ў сузор’і Вознік. Гэтая зорка – самая высокая і вельмі яркая зорка на калядным небе. Вядомы адзін запіс, які сведчыць, што з’яўленне на небе Казы ёсць знакам пачатку Куцці (каляднай вячэры).

На Мазыршчыне была вядома назва другой Куцці – “Куцця святога козліка”. Аповед пра паходжанне гэтай назвы паўтарае тэму антычнага міфа пра Амалтэю (лац. Капэля): гэта клопат казы (козліка) пра схаванага ад пераследу немаўляці Зеўса (Ісуса Хрыста).

Касмаганічная тэма памірання і адраджэння прасочваецца ў казачным сюжэце пра казу, ваўка і сямёра казлянятаў. У беларускіх калядных песнях часта сустракаецца матыў ваўка, які палюе за казой і казлянятамі, якія ратуюцца ад яго на вершаліне дрэва (на мове сімвалаў гэта значыць, што на небе, уверсе). Паводле меркавання рускага даследчыка Д.Свяцкага, каза – зорка Capella, воўк – Месяц, казляняты – зорнае згуртаванне Плеяды. Ён заўважыў, што ў час блізу дня зімовага сонцастаяння Месяц затуляе сабой Плеяды (воўк пажырае казлянятаў), а пасля іх нібыта выпускае. Зорка Каза ў гэты час свеціць побач.

Казу ў гурце калядоўшчыкаў увасабляе перапрануты ў вывернуты кажух чалавек з адпаведнай маскай, ці пудзіла казы, ці нейкая канструкцыя. Часам яны робяцца з дрэва (ці іншых матэрыялаў) і ўмоўна перадаюць абрысы жывёлы, але і выкарыстоўваліся сапраўдныя рогі і чэрап казы, ці набітая саломай/сенам скура жывёлы.

Часам казу ў каляднікаў мог замяшчаць вобраз авечкі ці барана.

МЯДЗВЕДЗЬ

Распаўсюджаным персанажам у складзе калядоўшчыкаў быў таксама мядзведзь. На Беларусі культ мядзведзя прасочваецца з неаліту, а значнага распаўсюджання ён дасягнуў у жалезным веку, асабліва сярод балцкага насельніцтва культуры штрыхаванай керамікі і днепрадзвінскай культуры.

У міфалагічных уяўленнях і рытуалах мядзведзь можа выступаць як божышча, культурны герой, заснавальнік традыцыі, продак, родапачынальнік, татэм, дух – ахоўнік, дух выздараўлення, элемент астральнага кода, увасабленне душы, звярыны двайнік чалавека, пярэварацень ды інш. Як вынік сужыцця мядзведзя з жанчынай або паляўнічага з мядзведзіцай у фальклоры розных народаў (у тым ліку і беларусаў) згадваецца катэгорыя паўлюдзей – паўмядзведзяў. Ёсць падставы казаць пра фалічную афарбоўку культа мядзведзя.

Мядзведзь з’яўляецца героем шматлікіх беларускіх легенд, паданняў і казак. У фальклоры і міфалогіі беларусаў пашыраны матыў пра паходжанне мядзведзя ад чалавека, які, пераапрануўшыся ў кажух поўсцю вонкі, спрабаваў наплохаць Бога. Заўважым, што менавіта так, як у паданнях, апісваецца калядоўшчык-мядзведзь. Чалавек апранаў кажух поўсцю вонкі ці шубу, апранаў маску (ці проста замазваў твар). Часта чапляўся ланцуг ці вяроўка, за якую “мядзведзя” вадзіў павадыр. Перад гаспадарамі хаты калядны мядзведзь рабіў розныя жартаўлівыя дзеянні, якія паўтараюць дзеянні чалавека.

Вобраз мядзведзя ў калядным гурце звязаны з ідэямі здароўя, сілы, плоднасці і багацця. У пэўнай ступені яго можна разглядаць і як духа дзікай прыроды, з якім трэба дамовіцца, каб жыць у ладзе на наступны год. Матыў дамовы аб ураджаі паміж чалавека і мядзведзем прасочваецца ў казках, а таксама ў дажынкавым звычаі запрашаць лясных жывёл (у тым ліку і мядзведзя) на поле са збожжам.

ТУР, БЫК, КАРОВА

На Палессі ў склад каляднікаў уваходзіў таксама Тур, а ў некаторых іншых мясцовасцях Бык ці Карова. Для гэтага персанажа рабілася адмысловая маска часта з выкарыстаннем сапраўдных рагоў і скуры жывёлы.

Гэты вобраз таксама ўваходзіць у шэраг архаічных, аб чым сведчаць пісьмовыя крыніцы: «…неции, говорит Гизель, памяти того беса Коляды и доселе не престают обновляти, наченше от самаго Рождества Христова, по вся святыя дни собирающеся на богомерзския игралища, песни поют, и в них аще и о рождестве Христовом воспоминают, но зде же беззаконно и Коляду, ветхую прелесть диявольскую, много повторяюще присовокупляют; к сему на тых же своих законопротивных соборищах и некоего Тура-сатану и прочия богомерзския скареды измышляюще воспоминают». (А.Н.Афанасьев Поэтические воззрения славян на природу. Т. 3. М. 1995, С.366). Бык/карова звязаны з культам Вялеса.

Тур згадваўся ў вясельных песнях. С.Герберштэйн, які ў першай палове XVI ст. неаднаразова праязджаў праз тэрыторыю Беларусі, адзначаў, што спецыяльныя паясы з туравай шкуры насілі цяжарныя жанчыны, каб роды былі больш лёгкія. На думку даследчыкаў, вобраз быка/каровы звязаны з ідэяй пладавітасці і багацця. Менавіта гэта павінен забяспечыць гаспадару прыход калядоўшчыкаў з “быком”.

У міфалогіі індаеўрапейцаў вобраз быка часта суадносіцца з Месяцам і яго боствам. У беларускім фальклоры прасочваюцца згадкі пра быка як сімвал надыходу новага дня, што мае непасрэдную сувязь з узыходам сонца. Пра гэта сведчаць загадкі: «Сівы бык у вакенца шмык» (світанне), «Белы бык у акно тык» (дзень), «Прыйшла чорная карова, усіх людзей папарола; прыйшоў белы бык, пад акно нік, усе людзі паўставалі» (ноч і дзень). У народным дойлідстве сустракаюцца разам выявы сонца і рагоў быка над брамай. У такім рэчышчы вобраз тура/быка/каровы ў складзе калядоўшчыкаў можа разглядацца ў якасці сімвала світанку і надыходу новага дня пасля доўгіх вечароў блізу дня зімовага сонцастаяння.

БУСЕЛ

Акрамя жывёлаў у складзе калядоўшчыкаў сустракаюцца і персанажы-птушкі. Найбольш значны вобраз – Бусел. Часам таксама сустракаўся жораў.

У беларускай міфалогіі бусел – гэта чалавек, які ў якасці пакарання быў пераўтвораны ў птушку. Гэтым тлумачыцца тое, што бусел жыве блізка да чалавека, селіцца побач ці нават на стрэхах хат. Лічаць у народзе, што бусел прыязны і карысны людзям, жыве сямейнай парай, служыць прыкладам сямейнай вернасці. Бусел для беларусаў – святая птушка. Чалавек дапамагаў буслу будаваць гняздо, ахвяруючы дзеля гэтага старыя колы, бароны, кладучы туды кавалкі жалеза, медзі. За гэта бусел магічным чынам засцерагаў жыллё ад пажару або папярэджваў, што жытло спаліць пярун. Бусел усведамляецца менавіта як носьбіт нябеснага агню, як распарадчык і ахоўца яго, як апякун над іншымі нябеснымі стыхіямі, да прыкладу над ветрам. У час навальніцы раілі станавіцца пад дрэва з буслянкай, бо ў такое дрэва ніколі не ўдарыць маланка. Гэта і многае іншае сведчыць на карысць аднясення бусла да птушак бога Грымотніка.

Бусел мае сувязі з вышэйшай сакральнай істотай, якая забяспечвае ўраджайнасць на зямлі. Разуменне бусла як апекуна і распарадчыка ўраджаем і дабрабытам, як істоты, што «прыносіць» дзяцей, сцвярджае натуральнасць яго знаходжання сярод гурту калядоўшчыкаў. Светапогляднай глыбіннай семантыкай вобраза бусла з’явілася судачыненне з продкамі, замагільным светам, што на больш познім этапе дазволіла бачыць у гэтай птушцы ўвасабленне самога Бога.

Маска бусла рабілася звычайна наступным чынам: на доўгі кій прымацоўвалася галава з чырвонай дзюбай, чаплялася белая прасціна, унутры якой хаваўся чалавек. Колеры буслінай афарбоўкі адпавядаюць колерам традыцыйнай беларускай вопраткі: белы, чырвоны, чорны – старажытная колерная трыяда з глыбокім сімвалічным зместам. На гэтую ролю выбіралі юнака, здольнага пластычна перадаць звычкі і характар паводзін птушкі. Выступленні яго мелі імправізацыйна-гульнёвы характар: бусел танцаваў, дзёўб прысутных, заглядваў у гаршкі са стравай і г.д.

КОНЬ (КАБЫЛА)

Калядоўшчыкі маглі вадзіць не толькі “казу”, “мядзведзя”, “быка”, але і “каня/кабылу”. Праўда апошні персанаж быў распаўсюджаны значна меней у параўнанні з іншымі. Каня вадзілі цыгане ці дзед з пугаю ў руцэ. Персанаж з пугай у руцэ, які прыносіць ураджай, вядомы ў калядных спевах: “Ходзя Ільля на Васільля, // Нося пугу драцяную, жыцяную. // Дзед пугай махне – там жыта расьце…”.

Конь – адна з самых шанаваных жывёл у беларускай міфалогіі. Ён з’яўляецца пасярэднікам паміж светам багоў і людзей, звязаны з культам продкаў. Нярэдка сустракаецца вобраз боства на кані, што падкрэслівае значнасць гэтай жывёлы. Таксама сімвалізуе Сонца (матыў сонечнай калясніцы). З культам каня звязаны і блізнечны культ, які спрыяе прадуктыўным сілам у земляробстве і жывёлагадоўлі. Вобраз каня сярод калядоўшчыкаў звязаны з ідэямі ўрадлівасці і дабрабыту.

Каня рабілі па-рознаму. Часам рабілі сапраўднае пудзіла. Ці з двух рэшатаў, якія замацоўвалі на канцах кія, спераду прыладжвалі галаву з вушамі, ззаду – хвост. Іншы варыянт: з пруткоў ці сцяблінаў лазы спляталі каркас, з палатна сшывалі галаву, якую напіхвалі саломай, грыву і хвост рабілі з пянькі. Ці рабілі ў выглядзе чалавека на кані, вершніка. Паміж рэшатамі ці ў «рэбры» ўлазіў хлопец, якога накрывалі старой світкай ці посцілкай, каб не было бачна ягоных ног. У Гомельскім павеце месцамі яшчэ на галаву «Кабылкі» надзявалі аброць і вешалі званочак. Сцэнка складалася з «муштроўкі», «смерці» і «ўваскрасення» каня.

13 студзеня ў Давыд-Гарадку Столінскага раёна Брэсцкай вобласці праводзіцца абрад на Шчодры вечар, які мясцовыя людзі называюць “Конікі”.

ВОЎК

На Палессі, Гродзеншчыне і Віцебшчыне рабілі на Каляды маску ваўка. У нашых продкаў было дваістае стаўленне да ваўка: яго нараджэнне выклікана творчасцю і Бога, і Чорта.

Шырокае распаўсюджанне ў беларусаў і суседніх народаў набыло ўяўленне пра часовае ператварэнне асобных людзей і цэлых групаў (цэлага вяселля, напрыклад) у ваўкоў, якія называліся ваўкалакамі.

Асаблівае стаўленне нашых продкаў да ваўкоў адбілася ў вераванні, што св. Юр’я з’яўляецца апекуном свойскай жывёлы (асабліва коней) і ваўкоў. Лічылася нармальным дараваць ваўку жывёліну са статку, ва ўсякім разе кранутая ваўком жывёліна лічылася ўжо страчанай для гаспадара. Як і ў іншых індаеўрапейскіх народаў, воўк уяўляўся ўсяведным, яго імя нельга было называць, каб не выклікаць самога ваўка.

У беларускім фальклоры захаваўся сюжэт, дзе шлюбнае спаборніцтва за права ажаніцца з каралеўнай выйграе менавіта воўк (“шэры ваўчок”). У індаеўрапейскай традыцыі прасочваецца сувязь вобразу ваўка з шлюбнай сімволікай, воўк дапамагае выкрадаць нявесту.

Характэрна, што падобным чынам тлумачыцца прысутнасць “ваўка” сярод калядоўшчыкаў у беларусаў: “Дзевак хавалі ад ваўка, гаварылі, што воўк будзе дзевак красьць. А ён туляіцца, хаваіцца ззаду каляднікаў і выглядаіць, дзе дзяўчына. Украдзець, патом хлопцы ўжэ з вёскі, чыю дзеўку ўкраў, ходзюць, дзяўчат шукаюць і выкупляюць іх у ваўка…потым як бы б’юць гэтага ваўка, праганяюць яго з вёскі, што, мол, у нас свае хлопцы ёсць, і дзевак нашых не забірай”.

Таксама, паводле вераванняў беларусаў, сустрэча з “ваўкоў” на Каляды ахоўвала ад сапраўдных сустрэч з ім на працягу года. Таксама ў калядных абрадах адбывалася сімвалічнае выгнанне ваўка ў цёмныя лясы, каб ён не нападаў на статкі кароў, авечак: “Дак ваўка вадзілі, што ўжэ летам ён статак твой ні троне, як загавор”.

Для стварэння вобразу апраналі адзенне шэрага ці чорнага колеру (часам з аўчыны), прымацоўвалі хвост, рабілася маска.

ЗАЯЦ

Заяц з’яўляецца рэдкім калядным персанажам. Сімволіка зайца ў традыцыйнай культуры звязана з вобразам медыятара, пасярэдніка паміж светамі. Ён належыць не проста памежнай зоне паміж гэтым і якім-небудзь з іншых светаў, а менавіта мяжы паміж светам (космасам) і нясветам (хаосам) як гэткімі. Таму яго вобраз на Каляды, калі фактычна знікае мяжа паміж светамі і прыходзяць госці з іншасвету, выглядае невыпадковым.

З гэтымі ўяўленнямі звязаныя і адмысловыя прадказальніцкія ўласцівасці зайца. Пры гэтым найчасцей заяц вяшчуе нядобрае для людзей. Адзін з такіх прыкладаў. Паводле народных павер’яў, калі, выправіўшыся ў дарогу, сустрэнеш зайца, то лепей адразу ж вярнуцца дахаты, бо поспеху ў гэтай выправе не будзе. У той час, як сустрэча з ваўком абяцае поспех. Згаданае народнае павер’е, дарэчы, узгадваецца таксама ў летапісным урыўку пра паганскае мінулае літоўскага князя Міндоўга: “Жряше богом своим вътайне: Нънадееви и Телявели и Диверикъзу, заечьему богу…Егда выехаше на поле и выбегняше заяць на поле – в лес, (в) рощения не вохожаше вну и не смеяше ни розгы уломити…”.

Важным з’яўялецца наступны этнаграфічны запіс пра Каляды: “Перадзяваліся і ў зайчыка, і ў воўка. Зайчык ужэ будзе там хавацца за каго-нібудзь, туліцца, а гэты воўк будзе бегаць кругом, шукаць. Схваціць гэтога зайца, а гэты зайчык ужэ пішчыць. Адбяруць ды схаваюць гэтога зайчыка” (в. Маляўшчына Нясвіжскі р-н).

Тут можна паспрабаваць знайсці міфалагічныя паралелі. У казках воўк звычайна выступае на баку Героя. Менавіта воўк дапамагае схапіць і разарваць зайца, з якога вылятае качка, у якой схаванае яйка з Кашчавай смерцю. То бок перамога ваўка над зайцам можа сімвалізаваць знішчэнне нядобрага, каб гаспадары не ведалі ліха ў будучым.

Заяц, як і казёл, ўвасабляюць мужчынскую гіперсэксуальнасць і плоднасць. Гэтыя ідэі з’яўляюцца важнымі ў рытуальна-сімвалічных дзеяннях каляднікаў.

У Давыд-Гарадку “зайцу” шылі шэра-белы касцюм і ўстаўлялі ў рот вялізныя зубы з бульбы, на галаву надзявалі шапку.

ЧОРТ

Чорт – адзін з міфалагічных персанажаў сярод калядоўшчыкаў. Пераапраналіся ў Чорта з такім разлікам, каб перадаць распаўсюджаныя ў народзе ўяўленні аб яго выглядзе: чорны, калматы, з рагамі, хвастом, казлінай барадой. Чорт можа прымаць на сябе розныя абліччы: ён можа з’яўляцца ў вобразе жывёл і нават чалавека. Характэрна, што шэраг жывёл, у якіх апранаюцца калядоўшчыкі, у міфах часта звязаны з чортам: каза/казёл (створаны чортам), воўк (створаны чортам), конь (ператвораны чорт).

Вобраз Чорта мае дахрысціянскае паходжанне. У беларускiх легендах Чорт у пары з Богам фiгуруе як адзiн са стваральнiкаў свету. Суаднясенне з каранямi дуба як правобразам Сусветнага дрэва, сувязь з жывёламi (стварыў каня i ваўка, брат мядзведзю) у кантэксце супернiцтва з Богам–Грымотнiкам сведчыць пра частковую асiмiляцыю персанажам вобраза бога Вялеса – антаганiста Перуна (паводле прынятай сёння iнтэрпрэтацыi).

Улюбёныя месцы Чорта – ростанi дарог, лазнi, закiнутыя дамы ды iншыя кропкi, якiя ў мiфалагiчным кантэксце маркiруюць мяжу памiж светам культуры i прыроды, «гэтым» i «тым» светам, сакральным i прафанным, што тлумачыць зварот да Чорта падчас варожбаў, напрыклад на Каляды.

Чорт у гурце калядоўшчыкаў з’яўляецца тыповым прадстаўніком гасцей з “таго свету”. Калі вобраз Дзеда можна разглядаць у якасці сімвалічнага ўвасаблення Бога ці Продка (прадстаўнік нябеснага свету), то Чорт прадстаўляе хтанічны (падземны) свет. Такім чынам гурт калядоўшчыкаў складаецца з прадстаўнікоў усіх светаў і пасярэднікаў паміж імі і светам людзей (жывёламі і птушкамі). Менавіта ад усіх прадстаўнікоў залежыць доля чалавека і яе размеркаванне на будучы год, таму ўсіх на Каляды трэба прымаць ласкава, частаваць, залагодзіць, каб жыць у згодзе і атрымаць добрую долю.

 

ЦЫГАН, ЖЫД (Этнічныя чужынцы)

Персанажы, якія ўвасабляюць этнічных чужынцаў (цыган/цыганка, жыд), з’явіліся ў гурце калядоўшчыкаў не раней за 14 – 16 стагоддзі, калі гэтыя этнасы масава з’яўляюцца на тэрыторыі Беларусі і ад гэтых часоў сумесна пражывалі з беларусамі ў вёсках, мястэчках і гарадах.

Для гэтых персанажаў не знаходзяць каранёў і папярэднікаў у язычніцкай традыцыі. Аднак з’явіліся яны невыпадкова. Замацаванне сярод калядоўшчыках персанажаў-чужынцаў з’яўляецца лагічным развіццём вобразу гасцей з “таго свету”, якіх увасабляюць калядоўшчыкі. У народнай свядомасці прадстаўнікі іншых этнасаў былі чужымі, надзяляліся якасцямі чараўнікоў, незразумелая мова і іншая вера рабілі іх сапраўднымі гасцямі з “не нашага свету”.

Касцюмы персанажаў перадавалі характэрныя рысы знешняга выгляду таго ці іншага этнаса. Цыганы часта вадзілі “каня”, якога спрабавалі “прадаць” гаспадару. Яны таксама маглі выконваць ролю рамесніка (напрыклад, каваля), які прапаноўваў гаспадарам дапамогу. Цыганкі варажылі, прадказвалі добрую будучыню, ці хадзілі з лялькай-дзіцём і прасілі дапамогі. Жыд таксама выконваў тую ролю, якую звычайна меў ў грамадстве (нібыта гандляваў, мяняў і г.д.). Такім чынам, як і астатнія “госці з іншасвету”, вобразы чужынцаў з’яўляюцца пасярэднікамі паміж светамі, прыносяць долю, спрыяюць поспеху і дабрабыту, адначасова павінны сімвалічна забяспечыць паразуменне і добрае суіснаванне з рэальнымі прадстаўнікамі іншых этнасаў, якія ўяўляліся чараўнікамі і маглі нанесці шкоду.

ПОП

Больш познім, у параўнанні з асноўнымі каляднымі персанажамі, з’яўляецца поп (святар). Да царкоўных служыцеляў у народнай культуры было неадназначнае стаўленне.

З аднаго боку, прынцып яго абрадавай чысціні і пэўнай сацыяльнай адзначанасці вызначыў удзел святара ў многіх вясковых гаспадарчых дзеях, дзе выступаў медыятарам паміж соцыумам і светам сакральнага, што прыводзіла не толькі да выканання святаром абавязкаў хрысціянскага пастыра (хрост, вянчанне, адпяванне ды інш.), але і да ўскладання на яго фактычных функцый паганскіх жрацоў (чараўнікоў, знахараў) у час выканання абрадаў выклікання дажджу, зняцця сурокаў і хваробаў, радзіннай абраднасці, асвячэння палеткаў, ураджаю, лекавых зёлак, вады і г.д.

З другога боку, святар у народнай свядомасці пэўным чынам далучыўся да катэгорыі “чужога”, а ўспрыманне яго як пасрэдніка між людзьмі і небам абумовіла рысы маргінальнасці, якія ў сваю чаргу маюць фонам кантакты з іншасветам наагул, у тым ліку з яго адмоўным полюсам. Калматасць, барадатасць папа і асабліва чорны колер яго адзення семантычна збліжалі яго з прадстаўнікамі іншасвету (нячыстай сілай, чортам і г. д.), што адпаведна выклікала цэлы шэраг перасцярог і забабонаў. Шырока распаўсюджаным было перакананне, што святар мае “благое”, “урочлівае вока” і можа навесці псоту і няшчасце на чалавека і яго гаспадарку. Гэтая акалічнасць збліжае вобраз папа з вобразам ведзьмака і чарадзея.

У гурце калядоўшчыкаў “святар”, як пасярэднік паміж зямным і нябесным светам, сімвалічна забяспечваў просты зварот да вышэйшай звышнатуральнай інстанцыі, дазваляў атрымаць долю непасрэдна ад Бога.

Адначасова вобраз папа сярод калядоўшчыкаў можна разглядаць у рэчышчы народных парадыйных царкоўных рытуалаў, дзе поп з прычыны яго маральна-этычных заганаў (п’янства, распуста, скнарлівасць, хлуслівасць, неадукаванасць) вельмі часта быў прадметам народных кпінаў і асуджэння, што і знайшло сваё адлюстраванне ў беларускім сацыяльна – побытавым фальклоры.

 

САЛДАТ

Салдат у складзе калядоўшчыкаў таксама, па ўсёй верагоднасці, з’яўляецца персанажам больш познім у параўнанні з Дзедам, Бабай, зааморфнымі і арнітаморфнымі героямі. Аднак і яго прысутнасць у гурце – з’ява лагічная і заканамерная. Салдат, як і іншыя калядныя персанажы, з’яўляецца прадстаўніком іншасвету, чужынцам. Аднак ён чужынец не ў этнічным плане, а ў сацыяльным (як і поп). Асабліва гэты статус стаў выразным пасля захопу земляў Беларусі Расійскай Імперыяй і ўвядзеннем рэкруцкай павіннасці, якой раней тут не было. Выправа ў рэкруты фактычна азначала смерць чалавека як на сімвалічным узроўні (чалавек на доўгі час пакідаў радзіму, грамадства, не ствараў сям’ю), так і на фізічным (рэкруты паміралі, атрымлівалі калецтва, не вярталіся ў родныя мясціны). Менавіта таму вобраз салдата ўспрымаўся ў якасці госця з таго свету, чужынца.

Салдат з’яўляецца вядомым персанажам беларускiх паданняў i фальклору. Шырока распаўсюджаны паданнi пра археалагiчныя помнiкi і аб’екты сакральнай геаграфіі, напрыклад Салдатава гара, салдаты шапкамі насыпаюць курганы і гарадзішчы і т.п. Гэтая акалічнасць таксама падкрэслівае сувязь вобразу салдата з іншасветам.

Таксама салдат з’яўляецца персанажам каляднай батлейкі, адкуль гэты вобраз мог перайсці ў народны традыцыйны абыходны абрад.

З цягам часу вобраз салдата сярод калядоўшчыкаў змяняўся. Людзі апраналі вайсковую форму, якая з’яўляецца актуальнай у іх часы ці адносна недалёкага мінулага. Найбольш вядомым салдацкімі персанажамі на сённяшні дзень з’яўляюцца “Калядныя Цары” з в. Семежава Капыльскага р-на.

 

МЕХАНОША

Механоша адносіцца да “тэхнічнага персаналу” (разам з музыкамі, але прысутнасць апошніх неабавязковая) у складзе каляднікаў. У яго функцыю ўваходзіць збор падарункаў, якімі адорваюць гаспадары калядоўшчыкаў.

Каляднікі, госці з таго свету, нясуць людзям долю і яе размяркоўваюць. У традыцыйных уяўленнях гэты працэс ўзаемны (багі/духі – людзі), таму калядоўшчыкі атрымліваюць у адказ на свае дзеянні і спевы, скіраваныя на забеспячэнне чалавека дабрабытам і шчасцем, падарункі (прадукты ці грошы).

Літаратура:

  1. Авілін, Ц. Паміж небам і зямлёй: этнаастраномія / Ц. Авілін. – Мінск : Тэхналогія, 2015. – 287 с.
  2. Валодзіна, Т.В., Кухаронак, Т.І. “Ядраное жыта гаспадара кліча…”: каляндарны год у абрадах і звычаях / Т. В. Валодзіна, Т. І. Кухаронак. – Мінск : Беларуская навука, 2015. – 354 с.
  3. Кухаронак, Т.І. Маскі ў каляндарнай абраднасці беларусаў / Т.І.Кухаронак; Рэд. савет: Я.В.Малашэвіч і інш.. – Мн. : Ураджай, 2001. – 237.
  4. Міфалогія беларусаў: Энцыкл. слоўн. / склад. І. Клімковіч, В. Аўтушка; навук. рэд. Т. Валодзіна, С. Санько. – Мн.: Беларусь, 2011. – 605 с.

 

Склаў Зміцер Скварчэўскі