Святы восеньскага раўнадзенства ў беларускім народным календары

У адрозненні ад летняга і зімовага сонцастаянняў, веснавое і восеньскае раўнадзенствы не так выразна прадстаўлены ў народным календары беларусаў. Калі мы можам сцвярджаць, што Каляды і Купалле – гэта святы, якія прымеркаваны да сонцастаянняў, то пра дні раўнадзенстваў няма такой пэўнасці. У папулярнай літаратуры пашырана меркаванне, што святам восеньскага раўнадзенства з’яўляецца Багач. Аднак пры падрабязным разглядзе можна заўважыць, што Багач – гэта не адзінае свята, якое прэтэндуе на ролю восеньскага раўнадзенства. Перш за ўсё, увагу прыцягваюць таксама Стаўбун і Ўздзвіжанне. Дадзены тэкст з’яўляецца разважаннем на тэму рэканструкцыі колішняга свята восеньскага раўнадзенства (калі такое сапраўды было).

Характарыстыка перыяду

Пераходны перыяд ад лета да восені. Разглядаемыя вераснёўскія святы пазначаюць час заканчэння лета. Адмыслова ў народным календары вылучаецца яго апошні этап – “бабіна лета”: “З гэтага дня (Сямёнаў дзень – заўвага аўтара) пачынаецца так званае “бабіна лета”, г. зн. пачатак жаночых сельскіх работ: прыбіраюць агароды, сушаць лён. Бабіна лета заканчваецца 18 верасня”; “Час ад 14 да 21 верасня вядомы на Беларусі пад назваю “бабіна лета”. На Беларусі ад “бабінага лета” пачынаюць мяць і трапаць лён і каноплі” [5, с. 531]; “Бабіна лета бывае калі Багач – тады цяплей і павуцьцё сьцеліцца” [11, с. 313]. Як можна заўважыць, няма адзіных вызначаных храналагічных межаў, а назву “бабіна лета” у народзе звязваюць з жаночымі відамі працы, аднак варта таксама звярнуць увагу на тое, што шматлікія этнаграфічныя запісы сведчаць аб тоеснасці народнага свята Багач з царкоўным святам Раства Багародзіцы (Другая, ці Малая Прачыстая, Спажа). Гэтая акалічнасць, а таксама факт прывязкі “бабінага лета” да Багача даюць пэўныя падставы выказаць меркаванне аб магчымай сувязі назвы гэтага каляндарнага адрэзка з вераснёўскім святам у гонар Багародзіцы (ці, ў дахрысціянскі перыяд, пэўнага жаночага боства – Маці-Зямлі?).

Заканчэнне асноўных палявых работ і збору ураджаю. “Называлі Багач за тое, што ўсё сабралі з поля, усяго е, зярна многа ўсякага” [11, с. 312]. Час заканчэння/пачатку сяўбы і іншых работ у розных мясцовасцях адносілі і да Стаўбуна, і да Багача, і да Ўздзвіжання: “У Сямёнаў дзень да абеду пашы, а пасля абеду пахара з поля гані”, “…да Сямёна жыта ўараць. Калі да Сямёна не ўарэш, то і на Сямёна можна”, “Прыйшла Прачыста, канчай сеяць начыста”, “К Здзвіжанню ўсё далжно быць здзвінута – г. зн. увесь хлеб азімы і яравы павінен быць звезены з поля”, “Святое Ўздзвіжанне з поля збіраець”, “Узвіжанне бульбу капаець, Узвіжанне сцеліць лянок” [5, с. 530, 532, 534], “Багач – закідай рагач, бяры сявеньку і сей памаленьку. Начынаецца пасяўная пасля Багача” [11, с. 313].

Сімвалічнае згортванне “свайго свету”. Паступовае змяншэнне светлавога дня, а таксама завяршэнне асноўных палявых прац аўтаматычна вялі да згортвання “свайго” свету [7, с. 123]. Гэта адлюстравалася і ў каляндарна-абрадавай традыцыі. Увесну і ўлетку (ад Гукання вясны да Дажынак) святы і абрады здзяйсняліся на максімальнай адлегласці ад паселішча і ў разнастайных прыродных месцах (пагоркі, бераг ракі, палеткі, лес і інш.). Дажынкі (і іншыя святы верасня) пазначаюць вяртанне нівы ў прыродны стан і адпачынак зямлі, што на сімвалічным узроўні скарачае засвоеную чалавекам прастору. Характэрна, што нават сам парадак адзначэння Дажынак дэманструе гэты пераход: святкаванне пачынаецца на ніве, адкуль святочнае шэсце рушыць у вёску, а ўжо заканчэнне адбываецца ў сядзібе. Паказальна, што пасля Дажынак восеньскія і зімовыя святы і абрады здзяйсняюцца выключна ў межах паселішча, двара, хаты.

Млечны Шлях. Існуе меркаванне, што Млечны Шлях, які праходзіць праз усё неба, уяўляўся нашым продкам сімвалічнай выявай Сусветнага Дрэва, якое злучае зямлю і нябёсы. У летнія месяцы асляпляльны бляск сонца хаваў Млечны Шлях ад чалавечага погляду. I яго знікненне разумелася продкамі як згаранне нябеснага дрэва, што сімвалічна ўзнаўлялася ў купальскіх рытуалах спальвання дрэва, слупа і г.д. [3, с. 21 – 22]. У верасні, калі ночы ўжо цямнейшыя, Млечны Шлях праяўляўся выразна амаль вертыкальна, што ў міфалагічных ўяўленнях сведчыла аб узнаўленні Сусветнага Дрэва. Адна з народных назваў Млечнага Шляху – “Вялікі слуп зорак” [1, с. 328] даволі выразна сведчыць, што яго ўяўлялі ў якасці Сусветнай восі.

Новы Год. У 1492 г. праваслаўны свет чакаў надыход “канца свету”, які так і не адбыўся. Царкоўны сабор у той жа год стварае новую Пасхалію і прымае вераснёўскі стыль летазлічэння, што мае пачаткам новага года 1 верасня. Гэта традыцыя прыйшла з Візантыі. Вераснёўскі стыль побач са студзеньскім выкарыстоўваўся ў справаводстве Вялікага Княства Літоўскага. У віленскіх выданнях Скарыны новы год таксама пачынаецца ў верасні [4, с. 222]. Можна меркаваць, што праз пасярэдніцтва царквы пэўныя навагоднія элементы і вобразы маглі адлюстравацца ў народнай каляндарнай традыцыі. Пры гэтым неабавязковым было з’яўленне новых элементаў свята, хутчэй магло адбывацца перасэнсаванне існуючых святочных вобразаў.

Раўнадзенства. На верасень прыпадае значная астранамічная падзея – восеньскае раўнадзенства. Наяўнасць у беларускім народным календары святаў, прымеркаваных да дзён раўнадзенстваў і сонцастаянняў (Каляды, Благавешчанне, Купалле), прымушае шукаць і ў верасні свята, якое б адпавядала раўнадзенству. На першы погляд, задача падаецца простай – гэта Багач, які адзначаецца 21 верасня. Аднак калі крыху паглыбіцца ў каляндарнае пытанне, то можна заўважыць, што дата восеньскага раўнадзенства ў пэўныя гістарычныя перыяды адрознівалася ад сучаснай, а гэта значыць, што няма ўпэўненасці, што на момант складання беларускага народнага календара (вядомага нам па крыніцах ХІХ – ХХІ стст.), дзень раўнадзенства супадаў з Багачом. Напрыклад, у 1000 г. дзень восеньскага раўнадзенства быў 17 верасня, у 1100 г. – 16 верасня, 1300 г. – 15 верасня, 1400 г. – 14 верасня. Францыск Скарына, творчая спадчына якога ўтрымлівае таксама астранамічныя і каляндарныя творы, пісаў (1522 г.), што восеньскае раўнадзенства 13 верасня [4, с. 223]. У 1583 г. новы грыгарыянскі каляндар быў уведзены ў Рэчы Паспалітай Стэфанам Баторыем. Новы каляндар выклікаў вялікае непаразуменне і непрыняцце, перш за ўсё з боку праваслаўнага насельніцтва. З гэтых часоў нашы продкі жывуць па падвоенным календары, а гэта значыць, што паралельна існавалі дзве даты для аднаго восеньскага раўнадзенства (так званы стары і новы стыль). У 1584 г. (пасля каляндарнай рэформы) восеньскае раўнадзенства выпадала на 23 верасня (як і ў нашым 2015 г.). Між тым, калі паглядзець у “Месяцаслоў” (1680 г.) Сімяона Полацкага, то можна заўважыць, што днём раўнадзенства ён называе царкоўнае свята Раства Багародзіцы, 8 верасня, калі дзень і ноч маюць працягласць па 12 гадзін [8, с. 1]. Такім чынам, толькі за пяць стагоддзяў да грыгарыянскай каляндарнай рэформы дзень раўнадзенства паспеў адзначыцца ў розных датах, якія, як не цяжка заўважыць, у народным календары супадаюць з рознымі святамі.

Святы раўнадзенства

Галавасек. Свята Галавасек (Іван Галавасек, Галаварэз, Ян Сценцель, Сценціян і т.п.) адзначаецца 11 верасня / 29 жніўня па ст.ст. Святкуецца ў памяць аб пакутніцкай смерці Іаана Прадцечы, якому адсеклі галаву па загадзе цара Ірада. Дадзенае свята не мае прыкметаў восеньскага раўнадзенства, але, паводле апісанняў свята ў некаторых рэгіёнах Беларусі, яно мае пэўнае падабенства з Багачом: “Дык помню на, гэта самае, чакай жа…празьнік…быў празьнік ішчэ. Што помню, што мама стол выносіла на двор, і на стале букет красівых цветоў стаёў, і ікона стаяла гэтым палаценцам абкрытая да зямлі. І тут ходнічак пасланы. І бацюшка на кажды двор…Сценьцеян, во, дай Божа добрую памяць, Сценьцеян быў. Гэта хадзіў бацюшка па вёсцах. Каждую хатку, у каждай гэта, гэта каждага на дварэ ўсё было прыбрана: ікона, і ўсё, гэта дык помню. Тады помню, што тата насіў зярно. Грошай жаш тады не было. А зярном, жыта помню насіў. Усе насілі гэтак зярном плату гэтую бацюшку гэтаму. І пасоломшчыкі, і бацюшка, гэты меншы такія граматныя, а гэта ўжо вышшай граматы. Пасаломшчык і з йім хадзіў. І свянцалі гэтак, і ўсё, і будынкі, і гэта вот. Гэта помню, што надта ж цвятоў было многа на стале, і харашо надта была прабрана стол гэты, і бацюшка маліўся моцна.

– А які дзень гэта быў?

– Хто ж яго…Дзе ж я калі помню? Увосені, пад осень. Пад осень помню гэта. Да. А гэна Сценьцеян, гэна я не помню. Гэна помню, што пад осень неяк быў фэст.

– А на стале акрамя цвятоў і іконы што было яшчэ?

– Я што хачу – кладу. Хлеба, солі, вадзічкі. Усё бацюшка пасвянцае, я і гэну соль ядзім свянцоную, хлябок рэжам ядзім і вадзічку вып’ем. Во так вот”(запісана ў 2009 г. Скварчэўскім Дз. і Дзермантам А. ад Грыгаровіч Веры Сямёнаўны, 1932 г.н. у в. Ратынцы Валожынскага р-на).

Варта заўважыць, што ў в. Заброддзе Вілейскага раёна зафіксавана ўяўленне, якое таксама перагукаецца з Багачом: “У нас так казалі: “Барану галаву адрэж, а сам ня еш, палажы да Спажы” [11, с. 311]. Па-першае, Спажой называлі свята Раства Багародзіцы, якое таксама вядома, як Багач. Па-другое, баран у якасці ахвярнай жывёлы таксама згадваецца на Багач у іншых запісах: “Хто на Багача шкадуе на вячэру зарэзаць барана, то таго барана воўк парве” [5, с. 533]. Ахвярны баран вядомы таксама ў святкаванні Навіны, аб чым яшчэ будзе размова. Магчыма, што Галавасек пераняў некаторыя рысы Багача ці гіпатэтычнага адзінага свята ў гонар новага ўраджаю, якое з цягам часу распалася на шэраг асобных, якія захаваліся ў лакальных традыцыях.

Навіна – гэта свята ўраджаю ў паўночна-заходніх раёнах Беларусі, якое адбывалася ў верасні, блізка да восеньскага раўнадзенства, перад Багачом. На пачатку ХХ ст., на Навіну з’язджалася радня, мусіць, нейкім чынам папярэдне дамаўляліся, да каго ехаць. Асноўная абрадавая дзея, як і на Дзяды, палягала ў багатым пачастунку, патрэбна было зварыць, прыгатаваць стравы з усяго, што вырасла за лета. Як перад кожным гадавым святам праводзілася ачышчэнне ўсяго, забівалася ахвяраваная Навіне жывёла – баран, вяпрук, цялё. Жывёліну ахвяравалі звычайна малую, якую-небудзь драбнейшую, горшую за астатніх. Лічылася, што ахвяраваная Навіне вельмі хутка расце, папраўляецца. Калі ж бы гаспадар захацеў удалую жывёліну захаваць, замяніць іншай, няўхільна наступіць кара – жывёліна падзе (аналагічнае ўяўленне ўжо згадвалася пра Багач). Такое ўшанаванне Навіны, казалі, спрыяе здароўю людзей. Навіной называлі не толькі свята, але і ўсё новае, што вырасла сёлета, што каштуеш першы раз: ягада, садавіна, гародніна і інш. [9, с. 337 – 338].

Стаўбун. З канца XV ст. свята супадала з Новым Годам. Назва свята (Стаўбун, Сямён, Сямёнаў дзень) звязваюць з хрысціянскім святым Сімяонам Стоўпнікам, які, згодна легендзе, пабудаваў для сябе слуп, на вяршыні якога праводзіў час у малітвах і казаннях для паломнікаў. Аднак назва свята, нягледзячы на хрысціянскую афарбоўку, можа мець даўнія міфалагічныя карані. Як ужо адзначалася, ў гэты час на небе больш яскрава становіцца бачны Млечны Шлях (“Вялікі слуп зорак” ), які мог выступаць у якасці Axis Mundi. Адсюль, магчыма, і бярэ вытокі свята і назва “Стаўбун”, якое пасля было дапасавана да хрысціянскага веравучэння. Падобны сэнс хаваецца і ў сімволіцы свята Ўздзвіжання, якое ўзнікла ў памяць аб знаходке крыжа, на якім быў распяты Хрыстос. Крыж таксама адпавядае вобразу Сусветнага Дрэва.

На Палессі на Сямёнаў дзень адбываецца абрад “Жаніцьба коміна” (комін/пасвет – прылада для асвятлення хаты лучынай). На свята комін упрыгожваюць кветкамі, хмелем і ручнікамі. Вакол коміна водзяць карагоды, спяваюць песні, абсыпаюць комін гарбузянымі і сланечнікавымі бубкамі, прыносяць падарункі, а таксама запальваюць у ім новы агонь. Ушанаванне коміна таксама можна звязаць з уяўленнямі пра Вось Сусвету. Як вядома, комін – гэта таксама і назва завяршэння пячнога слупа, які выконваў значную рытуальную ролю ў сямейнай абраднасці (прыгадаем шлюбны “стаўбавы абрад”) і быў адным з найбольш значных сакральных цэнтраў сядзібы. Пячны слуп (“Коневы слуп” ці “Конь”) сiмвалiзаваў вось Сусвету, і яго назва падобная на стар.-інд. aśvayūpa – “коневы слуп”, “сусветны слуп” [3, с. 22]. Выглядае заканамерным, што дадзены абрад выконваўся на Стаўбун, якія аб’яднаны адным міфалагічным вобразам. Пячны слуп таксама называлі “стоўб” і нават “балван”. Характэрна, што гэтымі тэрмінамі пазначаліся таксама язычніцкія ідалы [10, с. 71], што яшчэ раз падкрэслівае рытуальную важнасць пячного слупа.

Цікавай выглядае і тая акалічнасць, што палеская тэрыторыя, дзе на Сямёнаў дзень ладзяць абрад “Жаніцьба коміна”, мае таксама і свайго “стоўпніка”. Святы Кірыла Тураўскі таксама адзначыўся духоўным подзвігам стоўпніцтва, як і Сімяон Стоўпнік. Ці выпадкова, што арэал “Жаніцьбы коміна” уваходзіць ў землі былога Тураўскага княства? Ці за гэтым хаваецца нейкая рэгіянальная міфалагічныя асаблівасць?

Багач (Багатнік, Багатуха). Менавіта яно (21/8 верасня па ст.ст.) сёння часта разглядаецца ў якасці свята восеньскага раўнадзенства. Багач – перш за ўсё свята заканчэння палявых сельскагаспадарчых прац і прысвечана новаму ўраджаю, у абраднасці якога не прасочваюцца касмалагічныя матывы.

Найбольш поўнае апісанне свята зрабіў А. Багдановіч [2, с. 122 – 125]. Гэтыя апісанні сталі “кананічнымі” і нават узорнымі. Між тым, яны пакідаюць нямала падстаў для разважання. Важным з’яўляецца наступны момант у апісаннях: “Хотя “богачем” называют собственно Рождество Богородицы, но празднование “богача” справляют не только в этот день, а и в другие праздники, близкие к осеннему равноденствию. Если, например, в деревне есть церковь или часовенька в память святого, празднуемого в это время, то и празднование “богача” приноровливается к этому дню”. То бок абрад на Багач у тым выглядзе, які быў вядомы Багдановічу, мог ладзіцца і ў іншы святочны дзень. Гэты факт разам з іншымі акалічнасцямі ў апісаннях дазваляюць сцвярджаць, што А.Багдановіч занатаваў не столькі ўласна абраднасць Багача, колькі распаўсюджаны ў Беларусі абрад “Свяча”, які ў мясцовасці, дзе працаваў этнограф, храналагічна супадаў з Багачом. Гэта тлумачыць, чаму іншыя вядомыя апісанні Багача не згадваюць калектыўную свячу ў якасці святочнага атрыбута. Падрабязней пра святкаванне “Свячы” можна пачытаць у кнізе Г. Лапаціна “Ікона звалась свячой…” Абрад “Свяча” ў прасторы традыцыйнай культуры Гомельшчыны” [6]. Гэтае меркаванне пацвярджаюць сучасныя запісы з Мядзельскага раёна, якія таксама апісваюць падобны абрад “Свяча” менавіта на Багач [11, с. 312 – 313]. А.Багдановіч, як і шматлікія яго паслядоўнікі, лічылі свячу ў посудзе з зернем сімвалам сонца. Але гэта адзін з галоўных атрыбутаў абрадаў “Свяча”, якія адзначаюцца ў розных рэгіёнах Беларусі цягам году без прымеркаванасці да сонечнага цыкла. Такім чынам, няма фактаў аб сувязі Багача з салярнай сімволікай.

Запіс А.Багдановіча наўрад ці можна лічыць узорным для свята Багач на тэрыторыі Беларусі. Хутчэй, гэта адна з лакальных формаў яго святкавання. Між тым ёсць тое, што аб’ядноўвае ўсе вядомыя згадкі Багача – гэта калектыўнае свята ў гонар новага ўраджаю, якое суправаджалася рытуальнай вячэрай, а дзесьці нават і кірмашом.

Уздзвіжанне. Гэтае свята (27 верасня/14 верасня па ст.ст.), як ужо згадвалася таксама звязана з ідэяй Сусветнага Дрэва (яго абнаўлення ў гэты перыяд). Дарэчы, у індуізме ў канцы верасня таксама вядома свята ў гонар Грымотніка Індры, падчас якога ўсталёўваецца рытуальны драўляны слуп, вакол якога адбываюцца святкаванні.

Уздзвіжанне, у адрозненні ад іншых вераснёўскіх святаў, мае паказальную прыкмету, якая звязвае яго з сонечным цыклам. Характэрнай пазнакай дзён сонцастаянняў і раўнадзенстваў у беларускім народным календары з’яўляецца міф пра “Ігру Сонца” (на Благавешчанне, Вялікдзень, Купалле). Лічылася, што менавіта на Ўздзвіжанне сонца “дзвіжацца, грае, скача, пераліваецца рознымі колерамі”, што сведчыць пра непасрэднае дачыненне гэтага свята да дня восеньскага раўнадзенства. Незразумела, ці падобнае павер’е з’яўляецца вынікам колішняга супадзення дня раўнадзенства з дадзеным святам, ці мы маем справу з пазнейшай народнай этымалогіяй, паводле якой назва Ўздзвіжання паходзіць ад таго, што Сонца “дзвігаецца” ў гэты дзень, і павер’е перанеслася на свята па прачыне сугучча.

Уздзвіжанне было часам завяршэння лета і днём, калі зачыняецца Вырай: “Народ лічыць, што ключы ад лета ў шызай галачкі і што галка, адлятаючы ў цёплую краіну, замыкае лета і забірае з сабою ключы” [5, с. 535]. Яно прыпадае на час, калi на небе iзноў станавiўся бачным Млечны Шлях, які невыпадкова быў вядомы ў народзе як “Птушыны шлях”, “Гусіная дарога” [1, с. 328] і т.п., бо ён ўяўляўся арыенцірам для птушак, якія ляцяць у Вырай. Невыпадкова, што Ўздзвіжанне лічылася днём адлёту птушак і зборам змей, якія сімвалічна займалі сваі месцы ўверсе і ўнізе Сусветнага Дрэва. У гэты дзень змеі рушаць на зімоўку за Вужыным Царом, таму існавала забарона наведваць лес. Тым, хто сустракаў гэтую працэсію, раілі рассцялiць перад Царом абрус, хустку і т.п. Ён, прапаўзаючы праз абрус, у падзяку скiне сваю карону/рожкі. Уладальнiк кароны набываў незвычайную мудрасць i пранiклiвасць, здольнасць угадваць чужыя думкi, выходзiць з самых цяжкiх абставiн; на яго таксама не дзейнiчаў змяiны яд; можна было здымаць усе замкі і засаўкі [5, с. 535 – 537].

Высновы

У беларускім народным календары, які мы ведаем з этнаграфічных крыніц ХІХ – ХХІ стст., няма адзінага свята, якое можна было б лічыць днём раўнадзенства. Мы маем справу з цэлым святочным перыядам, якому адпавядае шэраг асобных святаў, якія звязаны з ідэямі збору новага ўраджаю, завяршэннем лета і пачаткам восені, замыканнем Выраю і зямлі, узнаўлення Сусветнага Дрэва. Як можна заўважыць, пералічаныя тут святы маюць пэўнае падабенства. Храналагічна свята новага ўраджаю Багач блізкае да часу раўнадзенства, але не мае, як Уздзвіжанне, выразных салярных прыкмет і касмалагічнага сэнсу. У той час, як Уздзвіжанне ўжо не звязана з святкаваннямі ў гонар ураджаю, а выступае ў якасці храналагічнага маркера для пэўных сельскагаспадарчых работ.

Адкрытым застаецца пытанне існавання ў нашых продкаў у старажытнасці адмысловага свята восеньскага раўнадзенства. Таксама варта не забываць пра тое, што ў розных рэгіёнах сітуацыя магла прыкметна адрознівацца: дзесьці святкавалі адно свята, але не ведалі пра іншае і наадварот. Ці было гэта адзінае свята, якое пазней распалася на некалькі асобных, але падобных святаў, па прычыне зруху даты раўнадзенства? Ці гэта заўжды быў такі перыяд, які аб’ядноўваў храналагічна і ідэйна блізкія розныя святы? Ці восеньскае раўнадзенства па-рознаму праяўлялася ў розных рэгіёнах: дзесьці гэта быў Стаўбун, дзесьці Багач, а дзесьці і Ўздзвіжанне? Гэта ўжо тэма для наступных разважанняў.

Аўтар: Зміцер Скварчэўскі

Літаратура

Авилин, Т.В. Белорусская народная астронимия / Т.В. Авилин // Историко-астрономические исследования. – М.: Наука, 2006 – Выпуск 31. – С. 314 – 332.
Багдановіч, А.Я. Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў: Этнаграфічны нарыс. – Рэпрынтнае выд. 1895 г. / А. Я. Багдановіч. – Мн.: Беларусь, 1995. – 186 с.
Валодзіна, Т. Да рэканструкцыі абраднасці і міфалогіі пачатка восені / Т. Валодзіна // Беларусь у сістэме трансеўрапейскіх сувязяў у І тыс. н. э. (тэзісы канферэнцыі 12 — 15 сакавіка 1996 г., Мінск). – Мн., 1996. – С. 21 – 22.
Галенчанка, Г.Я. Невядомыя і малавядомыя помнікі духоўнай спадчыны і культурных сувязей Беларусі XV – сярэдзіны XVІІ ст. / Г.Я. Галенчанка. – Мн.: Беларуская навука, 2008. – 457 с.
Зямля стаіць пасярод свету…Беларускія народныя прыкметы і павер’і. / уклад., прадм., пераклад, бібл. У. Васілевіча. – Кніга 1. – Мінск: Беларусь, 2010. – 574 с.
Лапацін, Г. “Ікона звалась свячой…” Абрад “Свяча” ў прасторы традыцыйнай культуры Гомельшчыны / Г. Лапацін. – Гомель: Барк, 2013. – 116 с.
Лобач, У.А. Міф. Прастора. Чалавек: традыцыйны культурны ландшафт беларусаў у семіятычнай перспектыве / У.А. Лобач. – Мінск: Тэхналогія, 2013. – 510 с.
Полоцкий, Симеон. Месяцеслов. – Москва, 1680.
Салавей, Л. Навіна /Л. Салавей // Беларуская міфалогія: Энцыклапед. Слоўн. – Мн., 2006. – С. 337 – 338.
Скварчэўскі, Зм. Паганскія ідалы на тэрыторыі Беларусі / Зм. Скварчэўскі // Siver. – 2013. – №1. – С. 68 – 83.
Традыцыйная мастацкая культура беларусаў: у 6 т. Т. 5. Цэнтральная Беларусь. У 2 кн. Кн. 2. / А.М. Боганева [і інш.] ; ідэя і агул. рэдагаванне Т.Б. Варфаламеева. – Мінск: Выш. шк., 2011. – 911 с.